बऱ्याच वर्षांनी कला आणि तंत्र या दोन्हींना फुल्ल फोर्समध्ये काम करतांना पाहायला मिळालं. ही फिल्म तशी MH21 आमच्या जालन्यात बनलेली इंडिपेंडेंट फिल्म. म्हणून आपल्या घरची फिल्म पाहण्याची उत्सुकता होतीच. पण वल्ली मला असलेल्या सर्व अपेक्षांच्या फार पुढची निघाली.
वरवर कथानक सांगायचं झाल्यास ही वल्ली नावाच्या एका जोगत्याचं काम करणाऱ्या तरुणाची गोष्ट. जो साडी नेसून देवी बनतो, कीर्तन करतो. दिवसा त्याला सर्वत्र सन्मान मिळतो, पैसा अडका मिळतो. पण रात्रीच्या वेळी, अडगळीच्या ठिकाणी वेळोवेळी गावातले पिसाटलेले तरुण त्याला अडवून त्याचा शारीरिक छळ करण्याचा प्रयत्न करत असतात. याच गावात तारा नावाची एक तरुणी आहे जी सावकाराच्या कर्जामुळे गावात अडकली आहे. आणि तो वारंवार तिच्याकडून शरीरसुखाची मागणी करत असल्याने ती सुद्धा त्रस्त आहे. दोघांनाही गावातून बाहेर पडायचंय, शहराला जायचंय. पण आर्थिक अडचणी आणि गावातल्या राजकारणामुळे त्यांना बाहेर पडता येत नाहीये.
विषयाच्या साधर्म्यामुळे सिनेमाच्या सुरुवातीला काहीशी उपेंद्र लिमये-मुक्ता बर्वेच्या राष्ट्रीय पुरस्कार विजेत्या जोगवाची आठवण होते. पण वल्ली जसजशी पुढे जाते तसतसं आपल्याला ही फिल्म किती रियलिस्टिकपणे मांडलीये आणि जोगवा किती सिनेमॅटिक/फिल्मी होता याची प्रकर्षाने जाणीव होते. लेखक/दिग्दर्शक मनोज शिंदे यांनी ‘जोगता’ हा प्रकार खूप जवळून अभ्यासलेला आहे हे वल्लीच्या पात्रावरून प्रत्येक सीनमध्ये स्पष्ट होत जातं. हा एका शहरी दिग्दर्शकाने बनवलेला ग्रामीण सिनेमा नसून ग्रामीण भागातल्या दिग्दर्शकाने त्यांच्या आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांना जोडून लिहिलेलं कथानक असल्याने त्यात एक ऑथेंटीसिटी, एक प्रामाणिकपणा आहे. जो शहरी दिग्दर्शक खूप प्रयत्न आणि अभ्यास करूनही आणू शकत नाहीत. कारण हे जग त्यांनी अनुभवलेलंच नसतं.
फिल्मच्या सुरुवातीला वल्लीचं एफिमीनेट लेहज्यात बोलणं, चालणं, वागणं पाहून काही प्रेक्षक हा खरंच बायल्या, गे आहे अशी टिप्पणी करत होते. पण वर्षानुवर्षे एका स्त्रीचं रूप धारण करून पोटपाणी चालवणाऱ्या वल्लीच्या एका स्त्रीसारखं बोलणं, चालणं, हातवारे करणं हे इतकं अंगवळणी पडलं होतं की स्त्रिवेषात नसतांनाही तो अनावधानाने तसाच वागतोय हे त्याला सुद्धा माहिती नव्हतं. हे अतिशय महत्वपूर्ण निरीक्षण शिंदेंनी या सिनेमात टिपलंय. आणि ते तेवढ्याच कंविंसिंगली वल्लीची भूमिका करत असलेल्या देवा गाडेकरने पडद्यावर वठवलंय. त्याचा वल्ली कधीच नाटकी किंवा कॅरीकेचरिश झोनमध्ये जात नाही. त्याच्याकडे स्त्रीत्वाचं किंवा पुरुषत्वाचं एखादं स्विच नाहीये जे तो मनमर्जीने ऑन आणि ऑफ करू शकतो. त्याचा जोगत्या अवतार हा त्याच्या पर्सनॅलिटीचाच एक भाग बनून गेलाय ज्याला तो प्रयत्न करूनही स्वतःपासून अलग करू शकत नाही. त्याला गावातल्या तरुणांकडून मिळणाऱ्या अपमानास्पद वागणुकीमुळे म्हणा किंवा समाजाने ठरवून दिलेल्या ‘मर्दानगी’च्या व्याख्येत बसण्यासाठी, स्वतःला ‘पुरुष’ सिद्ध करण्यासाठी वल्ली कधी शेतात मजुरी करण्याचा प्रयत्न करतो तर कधी व्यायाम करून शरीरयष्टी कमावण्याचा प्रयत्न करतो. त्याची ही धडपड केविलवाणी वाटते पण ती कधीच मेलोड्रामॅटिक झोनमध्ये जात नाही. त्याचा एकलकोंडेपणा, त्याची घुसमट शिंदेंनी अनेकदा त्याला आयसोलेट करून विविध सीन्समधून हायलाईट केलीये. तो आणि त्याची मित्रमंडळी जेव्हा “क्या मौसम आया है” गात चालत असतात, तो फिल्मचा आणि त्या पात्राचा अगदीच peak निरागस सीन आहे.
सिनेमा संपल्यावर फिल्मची टीम पायऱ्या उतरत स्टेजकडे येत होती आणि प्रेक्षकांमध्ये चुळबुळ सुरू होती की हा हिरो आहे, तो हिरो आहे. पण वल्लीशी मॅच होणारा कोणीच त्यात दिसला नाही. नंतर रेमंडच्या सुटच्या कमर्शियलमध्ये शोभेल असा एक देखणा तरुण स्टेजवर येऊन उभा राहिला आणि अनेकांनी हाच देवा गाडेकर असल्याचं कन्फर्म केलं. तो बोलण्या-वागण्यात इतका सॉफीस्टीकेटेड आहे की अडीच तास जोगत्याची भूमिका करणारा तरुण हाच होता यावर विश्वास करणं खूप जड जातं. देवाने वल्लीची भूमिका नाही केलीये, तो वल्ली अक्षरशः जगलाय! ते पात्र कोळून प्यायलाय.
सिनेमॅटोग्राफर सुनील कुमार आणि सौरभ मेश्राम यांनी या अतिशय पर्सनल आणि ग्रामीण भागात घडत असलेल्या कथेतही ठिकठिकाणी सिनेमॅटिक शॉट्स काढलेत. वल्ली जेव्हा एकटा बसलेला असतो तेव्हा, किंवा रात्रीच्या दृश्यांमध्येही टील अँड ऑरेंजची रंगसंगती वापरून फोरग्राऊंड आणि बॅकग्राउंड व्यवस्थित सेपरेट केलाय. फिल्मची रंगसंगती अतिशय eye pleasing आहे. आणि कोणताच शॉट तो कितीही मंडेन का असेना तो त्यांनी व्हिज्युअली बोरिंग होऊ दिला नाहीये. उसाच्या शेतातली एक फ्रेम तर अक्षरशः बॉंग जून हो च्या मेमरीज ऑफ मर्डरची आठवण करून देते.
वल्लीची सगळ्यात मोठी तांत्रिक हायलाईट म्हणजे अजिंक्य जुमले यांचं साऊंड डिजाईन. अनेक वर्षांनी मराठीत या डिपार्टमेंटमध्ये खऱ्या अर्थाने ब्रेकथ्रू म्हणता येईल असं काम झालंय. पडद्यावर असलेली एखादी गोष्ट असो की पडद्यामागची, एखाद्या रातकिड्याच्या आवाजापासून ते दूरवर ऐकू येणाऱ्या किर्तनापर्यंत, अजिंक्यने अटमॉसफेरीक साऊंड इतक्या बारकाईने डिजाईन आणि मिक्स केलाय की पडद्यावरची प्रत्येक फ्रेम जिवंत वाटते. वल्लीच्या मनातली घालमेल अनेकदा साऊंड डिजाईनमध्ये वापरलेल्या वेगवेगळ्या फ्रिक्वेन्सीजमधून सांगितलीये. त्यामुळे फिल्म बऱ्याचदा एका स्पिरिच्युअल लेव्हलवर कनेक्ट होते. गाणी नसलेली ही फिल्म अजिंक्यच्या साऊंड डिजाईनने एक म्युजिकल बनलीये.
फिल्म बघतांना विजेच्या तारांचा एक शॉट येतो आणि तिथे इलेक्ट्रिक व्हायब्रेशनचा आवाज टाकलेला आहे. माझ्या शेजारी बसलेल्या साऊंड डिझाईनर मित्राने विचारलं की विजेच्या तारांमधून लिटरली असा विजेचा आवाज थोडीच येतो? मी त्याला म्हटलो हा आकडे टाकलेल्या लाईनमधून येणारा आवाज आहे. आणि हे एक असं निरीक्षण आहे जे फक्त ग्रामीण भागात राहिलेल्या व्यक्तीलाच माहिती असतं. त्यामुळे प्रत्येक डिपार्टमेंटने किती काळजीपूर्वक काम केलंय हे पुन्हा एकदा अधोरेखित झालं.
देवा गाडेकरच्या वल्लीनंतर त्याच्याइतकीच ताकदीची परफॉर्मन्स दिलीये ताराचं पात्र साकारणाऱ्या करणाऱ्या वर्षा सुनील अजित हिने. फिल्म सुरू होण्यापूर्वी आम्ही थोडावेळ बोललेलो ज्यात तिने सांगितलं की तिने भट्टी या शॉर्टफिल्ममध्ये मेन लीडची भूमिका केलीये. भट्टीत ती एका विशीत असलेल्या मुलाच्या आईच्या भूमिकेत आहे.
मी ती शॉर्टफिल्म पाहिलेली असूनही ही तीच मुलगी आहे हे ओळखू शकलो नाही. कारण खऱ्या आयुष्यात वर्षा खूपच सुंदर आणि सॉफ्टस्पोकन आहे. पण ती कॅमेऱ्यासमोर आल्यावर ज्या पद्धतीने एका पात्रात शिरते, तिची ती क्षमता, ती रेंज कमाल आहे! हा अनुभव मला भट्टी बघतांनाही आला आणि त्यानंतर वल्ली बघतानाही. अगदीच निरागस आणि निरुपद्रवी वाटणारी ही मुलगी ताराच्या भूमिकेत असतांना अक्षरशः एक चिंगारी म्हणूनच वावरलीये.
ती स्त्री असूनही एकटी असल्याने आपली अब्रू वाचवण्यासाठी पुरुषाप्रमाणे स्ट्रॉंग वागतीये. तर स्त्रीची भूमिका करून करून वल्ली हा अफेमिनीट झालाय. हा सुंदर कॉन्ट्रास्ट सिनेमात पाहायला मिळतो. कचरू मामासोबत होणाऱ्या एका संभाषणात मलूल पासून एकदम अटॅकिंग मोडमध्ये जाणारी तारा हा माझा तिचा या फिल्ममधला आवडता सीन आहे. चालू सीनमध्ये अचानक एक टोनल शिफ्ट आणून दोन पात्रांमधील पावर डायनॅमिक बदलणं ही एक अवघड कला आहे. तारामुळे वर्षाकडून असणाऱ्या अपेक्षा आता वाढल्यात.
तारा आणि वल्ली एकटेपणात ज्याप्रकारे एकमेकांचा आधार बनतात तो भाग खूपच सुंदरपणे उलगडलाय. सिनेमात येणारी वसंतदादा सारखी सपोर्टिंग पात्रं सुद्धा अगदी ऑन पॉईंट आहेत. सिनेमाच्या जवळपास शेवटी एक खूप dramatic लॉंग शॉट आहे. जो मी इथे स्पॉयल करू शकत नाही. पण तो घडत असतांना मी अगदी सीटच्या कोपऱ्यावर येऊन बसलो होतो आणि हळू आवाजात “जाऊदे त्यांना जाऊदे, निघू दे, पोचू दे” म्हणत होतो. इतपत ही कथा आणि त्यातली पात्रं परिणामकारक झालेली आहेत. तिथे गुणगुणली जाणारी एक धुन युट्युबवर टाकावी अशी मनोज शिंदेंना विनंती आहे.
हे सर्व इतकं ग्रेट असतांनाही सिनेमाच्या शेवटच्या दहा मिनिटांत जे काही घडतं ते खऱ्या अर्थाने वल्लीला नेक्स्ट लेव्हलला घेऊन जातं. ग्रामीण लोकांचं शहरी स्थलांतरण, युटोपियाची स्वप्नं, यावर शिंदेंनी जे काही भाष्य केलंय त्यावरून त्यांचा लिखाणाचा खरा दर्जा लक्षात येतो. मनोज शिंदे हे अतिशय दिलखुलास व्यक्तीमत्व वाटलं. बोलण्यात, वागण्यात अगदीच साधेपणा आहे. आपण एक भारी फिल्म बनवलीये याची पूर्ण जाणीव असूनही ते त्यांच्या वागण्यात कुठेच दिसून येत नाही. प्रेक्षकांशी त्यांनी बराच वेळ गप्पा मारून सगळ्यांचा फीडबॅक घेतला. सगळ्यांसोबत फोटो काढले. हा माणूस खूप पुढे जाणार आहे याचा विश्वास आहे.
अवॉर्डसच्या वेळी आम्ही वल्लीच्या टीमच्या दोन रांगा मागेच बसलेलो होतो. वल्लीला फ्री-प्रेस्कीतर्फे स्पेशल मेंशन मिळालं जे कुठल्याही अवॉर्ड पेक्षा कमी नाही. माझ्या मित्राने विचारलं की बेस्ट ऍक्टर आणि ऍक्ट्रेसचा अवॉर्ड कोणाला मिळावा असं वाटतंय? मी समोर बोट करून म्हटलो, देवा आणि वर्षाला. पण दोन्ही अवॉर्डस सहसा एकाच फिल्मला जात नाहीत. पण यावर्षी परिक्षकांनी एक सुखद धक्का देत बेस्ट ऍक्ट्रेसचा अवॉर्ड विभागून स्थळच्या नंदिनी चिकटे आणि वल्लीच्या वर्षाला दिला. अवॉर्ड घेऊन वर्षा तिच्या सीटवर परत येऊन बसेल इतक्यात बेस्ट ऍक्टरचा अवॉर्ड देवाला घोषित झाला. आणि मला एक प्रेक्षक म्हणून समाधान मिळालं की आपणही एक सुजाण प्रेक्षक बनण्याच्या वाटेवर योग्यपणे चालत आहोत.
क्लासेस आणि मासेस दोन्हींना आवडेल असा हा सिनेमा आशय आणि तांत्रिक अशा दोन्ही अंगांनी अतिशय स्ट्रॉंग आहे. वल्ली लवकरच पिफमध्ये दाखवला जाणार आहे. तेव्हा पुण्याच्या प्रेक्षकांनी अजिबातच चुकवू नका. वल्लीच्या संपूर्ण टीमला अनेक शुभेच्छा!!
-पवनकुमार गंगावणे
(लेखक संभाजीनगर जिल्हा परिषदेत अधिकारी आहेत, सिनेरसिक आणि अभ्यासक आहेत, Dot PNG Pictures या युट्यूब वाहिनीवर सिनेमावर दीर्घ चर्चा आणि समिक्षण करतात, AIFF चे सिलेक्शन ज्युरी आहेत आणि जगभरातून २५ पुरस्कारप्राप्त ‘द गेस्ट’ या शॉर्टफिल्मचे दिग्दर्शक आहेत.)